Zellige (marok. zallīd̲j̲ czyt. zeliż, zelige lub zellij) należy do licznej rodziny tradycyjnej ceramiki śródziemnomorskiej. W języku arabskim zelij (arab. زليج) oznacza “mały polerowany kamień”. Terminem tym określa się mozaiki złożone z tesserae czyli kawałków kolorowych płytek glinianych. Technika produkcji płytek pochodzi z Maroka, ale jest także obecna w Algierii i Tunezji, a także południowej części Hiszpanii. Przypuszcza się, że Zellige pochodzi z Maroka z tego względu, iż najstarsze formy tej sztuki zostały udokumentowane w Maroku.
Nazwa Zellige pochodzi z języka perskiego (lāzuward) i oznacza z kolei „niebieski kamień”. Stąd właśnie pochodzą słowa „Azul”, „Azulej” i „Azulejos”, które odnoszą się do słynnych portugalskich i hiszpańskich malowanych dekoracji.
Technika produkcji zellige jest niezmienna od XII wieku. Płytki wypala się w piecu na drewno. Następnie są młotkowanie przez mistrzów rzemiosła. Ta tradycyjna marokańska płytka jest wykonana z jasnej, nierafinowanej gliny z regionu Fez. Początkowo płytki produkowane były w odcieniach bieli i brązu. Od około XIV wieku zaczęto tworzyć zellige w odcieniach turkusowej zieleni, bladego błękitu, żółci i od XVII wieku czerwieni.
Spis treści
Czym charakteryzują się płytki zellige?
Techniki produkcji nie zmieniły się od 800 lat. Płytki wykorzystuje się do pokrycia ścian i podłóg. Mają najczęściej 2 cm grubości.
Zellige wykorzystuje się często we współczesnej zachodniej architekturze wnętrz. Głównie dlatego, wnoszą do zachodnich wnętrz urok, ciepło i całkowitą zmianę scenerii. Mozaiki stanowią szlachetny i ujmujący materiał. Każda płytka jest inna, ponieważ są one wykonywane ręcznie.
Same płytki nie wymagają skomplikowanej konserwacji. Są bardzo odporne. Mogą być układane na zewnątrz, jednak stają się wrażliwe na temperatury powyżej -15 stopni celsjusza. Jedyna ich wada to cena. Potrafią kosztować, bo za metr płytek w klasycznym kształcie trzeba zapłacić od 130 do 250 euro.
Zellige w swoim najprostszym kształcie maja 10×10 cm.
Proces produkcji płytek
Glina jest transportowana do warsztatu za pomocą podwójnych kuferków załadowanych na grzbiet osła. Rzemieślnicy rozgniatają bloki gliny i wkładają je do wanien wykopanych w podłodze dziedzińca. Rzemieślnik schodzi do dołu i miesza glinę rękami, aby woda mogła wniknąć do środka. Po osuszeniu gliny rozkłada się ją na tarasach, aby wyschła na słońcu w miesiącach letnich. W zimie pracownicy przycinają, szkliwią i wypalają płytki.
Gotową glinę formuje się do określonych kształtów. Uformowany materiał suszy się i potem następuje pierwszy wypał płytki. Te płytki o prostych kształtach (np. o wymiarach 10 x 10) są szkliwione i wypalane w 900 stopniach. Płytki o innych kształtach są cięte w przeróżne kształty geometryczne. Tradycyjne cięcie rzemieślnicy (zwani Kassar) wykonują za pomocą ostrego młotka.
Gdy płytki mają już swój kształt następuje ich fazowanie. Dzięki temu zyskują regularne krawędzie.
Zellige wypiekany jest w tradycyjnych piecach na stałe paliwa. Powszechnie wykorzystywano liście palmowe, duże białe osty lub gałązki oleandrów.
Z czego wynikają kolory płytek?
Do kolorowania płytek używa się wyłącznie naturalnych składników. Są to składniki pochodzenia mineralnego – tylko takie są w stanie wytrzymać dużą temperaturę pieca.
- Biel – pokrycie wypalonych elementów pokrywa się kalcynowanym (połączenie cyny i ołowiu) kamieniem (khfîf) i piaskiem kwarcowym zawieszonym w wodzie. Im większa ilość cyny tym bielsze stają się płytki
- Niebieski – kolor otrzymywany poprzez stopienie naturalnego arsenku kobaltu
- Brąz – powstaje z rud żelaza lub manganu
- Żółty – do otrzymania koloru wykorzystuje się rudy żelaza z grupy limonitów
- Zieleń – jest wynikiem dodania do białego szkliwa tlenku miedzi
Współczesne wykorzystanie Zellige
Dzisiejsi projektanci coraz częściej czerpią z tradycji rzemieślniczych mających wiekowe tradycje. Dzięki temu mogą wprowadzić do swoich projektów nutę ponadczasowości.
Tworzone w ten sposób projekty zyskują oryginalny wygląd. Jednym z ciekawych współczesnych projektów, w których wykorzystuje się tradycyjnie wykonywane płytki jest Ateliers Zelij, gdzie projektanci wykorzystują rzemieślniczą ceramikę do tworzenia całkiem nowoczesnych wzorów.